Mình rất thích xem những câu nói hay và cuốn sách ảnh lịch sử như những cuốnCentury hay Decades của Phaidon chẳng hạn. Những cuốn loại khổ bé chứ không phải loại to đùng. Không chỉ nói về nghệ thuật chụp hình nền đẹp nhân vật hay bối cảnh hình ảnh hài hước mà còn cả cách chú thích: ngắn gọn mà bao quát, gợi mở, không diễn giải lại những “manifest content” của ảnh.

Ở Việt Nam làm chắc khó. Vì độ tin tưởng của hình ảnh và thông báo về bối cảnh cũng nhiều khi bị sai lạc. Đáng thất vọng nhất là một số bức ảnh kinh điển của nhiếp ảnh thời chiến từng được giải thưởng quốc tế hóa ra đã bị chỉnh sửa can thiệp, thậm chí chưa chắc bối cảnh đã đúng. tuy thế, lọc ra thì vẫn có những bức ảnh xem gai người. chẳng hạn bức ảnh nữ du kích Đồng Tháp vác hòm đạn chạy băng qua trảng cỏ (1974). Có thể nói gì về bức ảnh không rõ mặt và thậm chí hình người bị nhòe đi thế?

(Về bức ảnh này, các bạn xem thêm phần cmt của Candid trong phần luận bàn)

Dù có phải là “băng qua lửa đạn” hay không, người xem vẫn thấy cảm giác bất trắc. Dù đằng sau có những đoàn người tiến lên, nhưng bức ảnh về một người nữ giới chân trần chạy trong khung cảnh không nơi ẩn nấp như thế, qua thời kì, ý nghĩa hào hùng giảm đi mà ý niệm bi cảm tăng lên nhiều hơn. Chiến tranh thực khắc nghiệt và tàn ác, đẩy con người vào thế đánh đu với căn số. Đây là lớp diễn ngôn phái sinh, chắc ngoài chủ định của người chụp. Nói chung không có bức ảnh hay bài ca nào lỗi thời, mỗi sản phẩm có một thông điệp gốc và nội dung mới theo cách “đọc lại” như Roland Barthes đề xuất.

Còn đây là một số bức ảnh lấy từ trang Brightside.me, một trang đẵn các bộ ảnh vui vẻ về thú cưng, phụ nữ với đàn ông khác nhau ra sao…, nhưng cũng có một số bộ ảnh kiểu Centurycủa Phaidon, chúng cũng có những diễn ngôn mới khi xem bằng con mắt ngày nay. Thử phân tách.

Bức ảnh độc nhất vô nhị còn lại của một nhân chứng trận Borodino – trận đánh của quân Nga với đội quân của Napoleon ngày 7. 12. 1812 (ai đọc “Chiến tranh và Hòa bình” của Lev Tonstoi đều biết). Được chụp một thế kỷ sau, người cựu chiến binh này khi đó 117 tuổi.

Chúng ta có thể nói gì về bức ảnh năm 1912 trên? Bên cạnh việc miêu tả còn là việc ngoại suy. Nói cho đúng thì đây hẳn là khuôn mặt của chiến tranh – sau 1 thế kỷ, người dân cày Nga này chừng như vẫn nghèo khó, áo choàng rách và ngồi trên cái ghế đóng từ gốc cây sần sùi ở trước ngôi nhà có vẻ thô. Bên cạnh là người vợ/con đang phải trông nom. Có lẽ bên cạnh cái nghèo thì đấy là cái còn lại bất biến-tình người. Các trận chiến nói chung chỉ làm sang cho các vị tướng, một đôi ông vua bà hoàng và một số nhà tiểu thuyết thích đại tự sự.

Thợ sơn tràng, Portland, Mỹ, 1915. Một cái cây đồ sộ, Có lẽ hiện nay chỉ còn một số nơi trên thế giới còn. Dụng cụ chặt cây nhỏ bé, thô sơ, nhưng đã đốn hạ đại bộ phận cây nguyên sinh Trái đất này. Những người đàn ông này chắc cũng không giàu lên, dù trông có vẻ tự hào về công việc.

Một nữ giới trẻ Iran, 1960. Thật khó tưởng tượng đây là một phụ nữ của một quốc gia Hồi giáo, chứ đừng nói là khắc kỷ. Nhưng đó, truyền thống là thứ được sáng chế ra, như ý niệm từ cuốn sách nghiên cứu của E. J. Hobsbawm và T. O. Ranger (The Invention of Tradition).

Trong khi đó, hãy xem ảnh tiếp đây:
Fawzia Fuad, công chúa Iran và hoàng hậu Ai Cập, 1939. Một công chúa và hoàng hậu xứ Ả Rập ăn mặc và điểm trang y hệt các nữ minh tinh Hollywood. Bà cũng ngồi trên một cái ghế kiểu quý tộc châu Âu. Ngay cả vương miện cũng theo kiểu châu Âu. Nếu không có chú giải người ta dễ nghĩ ngay đây là một diễn viên Mỹ/Anh như kiểu Vivien Leigh. Ai mà biết được sang thế kỷ sau, đàn bà mấy xứ này lại gắn chặt với hình ảnh trùm khăn kín như bưng.

Chữa bệnh đau lưng bằng gấu. Rumani, 1946. Bà bệnh nhân có vẻ vui! Với một con gấu chắc phải tạ rưỡi! Nhìn ảnh khó mà nghĩ đến một nước châu Âu giữa thế kỷ 20. đương nhiên là sau chiến tranh và ở một nước Đông Âu xa xôi thì nghèo rồi.

Trong cuốn Century còn có bức ảnh về trại trẻ mồ côi Rumani năm 1990, toàn những đứa trẻ đói, ngồi trước cái bàn dài với những cái đĩa rỗng và nứt rạn. Trong khi đó, Ceausescu Nicolae Ceausescu [Tổng Bí thư, Chủ tịch nước CHXHCN Rumani bị xử tử năm 1989] bận tâm với kiểu sống xa hoa của riêng mình hơn, thập niên trước còn xây một cái cung Quốc hội to hạng nhất nhì thế giới.

Cũng Rumani, nhưng quả thật đáng ái mộ. Các công nhân ‘chuyển’ một tòa nhà chung cư cao tầng nặng 7600 tấn đến vị trí mới, nhằm mở mang một đại lộ ở thành thị Alba Iulia, Rumani, 1987.

Alice Liddell — cô bé là nguyên mẫu cho tiểu thuyết nổi tiếng của Lewis Caroll, Alice’s Adventures in Wonderland. [Alice ở xứ sở diệu kỳ]. Đây là cô bé nghèo, vì áo váy rách rưới. Bàn tay trái giấu gì đó sau lưng, tay phải chìa ra như đựng hay như đang xin. Tuy nhiên khuôn mặt thật xinh đẹp và ấn tượng. Những bộ phim sau này đã mỹ lệ hóa hình ảnh Alice rất nhiều, thật khó mà bảo đây là nguyên mẫu cho bộ phim màu mè gần đây của Hollywood. (Về bức ảnh này, các bạn xem thêm phần cmt của Hằng nhé).

Thời kỳ Đại Suy thoái. Khi các nhà sản xuất bột mì nhận thấy các bà mẹ nghèo đến nỗi họ phải may quần áo cho con bằng vải bao bột mì, họ bắt đầu cho in những hình hoa văn vui tươi lên vỏ bao. Đây có nhẽ là bức ảnh với chú thích đáng yêu nhất. Khuôn mặt người đẩy xe chở bao bột cũng vui và đôn hậu. Các vỏ bao không có hoa văn giống nhau nhất loạt mà khá đa dạng. Chủ nghĩa nhân văn là như vậy thôi.

Hoa hậu New Zealand ngã xỉu trong cuộc thi Hoa hậu Hoàn vũ thế giới năm 1954. Ngược với bức ảnh trên, bức ảnh này lại đáng sợ vì cảm giác tàn nhẫn. có nhẽ cảnh huống bất thần, các người đẹp bên cạnh chắc chưa kịp phản ứng hay hành động gì, họ vẫn đứng yên vị, trừ ba cô bên cạnh (Cuba, Honduras và Nhật). Cô Achentina bên này còn không nhìn xuống bạn cùng thi. Trông các cô đứng giống nhau tựa các chai nước ngọt trong siêu thị. Xì căng đan nhầm vương miện có là gì nhỉ?